उन्नत आलु खेती र पछौटे डढुवा, रोग व्यवस्थापन

प्रस्तुतकर्ता : राजेन्द्र बम, कृषि बिज्ञ

परिचयः संसारभर नै खाद्य सुरक्षामा आलुको (SolanumtuberosumL.) स्थान उच्च रहेको छ । अझ नेपालको सन्दर्भमा मध्यदेखि उच्च पहाडमा प्रायः सधैजसो खाद्य सङ्कट हुने र त्यस क्षेत्रमा वर्षमा एक वा दुई आलु बाली एकै जग्गाबाट सजिलै लिन सकिने भएको हुनाले त्यस्ता क्षेत्रमा आलुले खाद्य सङ्कट टार्न खेलिरहेको भूमिकालार्ई नकार्न सकिँदैन। यो जातीय अनुसन्धान प्रविधि विकासको प्रमुख आधार हो । यसका लागि विश्व स्तरमा अन्तर्राष्ट्रिय आलु अनुसन्धान केन्द्र (सिआइपी), लिमा, पेरु र राष्ट्रिय स्तरमा आलु अनुसन्धान कार्यक्रम (पीआरपी), खुमलटार जिम्मेवार संस्थाहरू हुन् । जातीय अनुसन्धान अन्तर्गत निम्न कुराहरूलार्ई आधार बनाइ जातीय अनुसन्धान तथा छनौट कार्यहरू गरिन्छन् । आलुको जात छान्दा आलुलार्ई उम्रन लाग्ने दिन, वृद्धिको एकरूपता (Uniformity), बोटले ढाक्ने क्षेत्रफल (GroundCoverage), बोटको उचाइ, मुख्य डाँठको सङ्ख्या, आलुमा लाग्ने रोगहरू, आलु तयार हुन लाग्ने दिन, उत्पादन मात्रा, आलुको दानाको स्वाद र अन्य गुण, आदिको मूल्याङ्कन प्रमुख मानिन्छ ।

आलुका उन्मोचित तथा सिफारिस गरिएका जात र जातीय गुणहरू :-

आलुका उन्मोचित जातहरू

सूचिकृत गरिएका बीउ आलुका (TPS) जातहरू

                                                        आलु ‘जनकदेव’                                                                                                                                                         

                                          आलु ‘खुमल विकास’

बीउ आलुको गुणस्तर

१.जातीय रूपमा एकनास र भौतिक रूपमा स्वस्थ हुनुपर्ने ।

आलु काट्ने वा सिङ्गै रोप्ने ?

बीउ रोप्नका लागि टुसाइएका आलु
बीउ उत्पादनका लागि वा आगामी वर्ष बीउका लागि प्रयोग गर्ने सम्भावना भएसम्म बीउ काट्नु हुँदैन। रोग ग्रस्त वा रोगको आशङ्का भएको बीउ कहिल्यै काट्नु हुँदैन र रोप्नुहुँदैन । खाने आलु लगाउने हो र बीउको आकार ठूलोछ भने काटेका प्रत्येक टुक्रामा कम्तीमा ३-३ वटा आँखा/टुसा पर्ने गरी लगाउनुपुर्व २/४ दिन अगाडि काट्न सकिन्छ । यदि काटेपछि तुरुन्त लगाउने हो भने इन्डोफिलएम ४५ ढुसीनाशक विषादी ३ ग्राम प्रतिलिटर पानीमा राखी उक्त काटेको बीउ आलुलार्ई कम्तीमा ५ मिनेट डुबाउने र बाहिर निकाली बीउ ओभाएपछि लगाउन सकिन्छ । लगातार पानी परी माटोमा बढी चिस्यान भएको अवस्थामा आलु नकाटेर लगाउनु नै राम्रो हुन्छ ।

जमिनको तयारी तथा सिफारिस दुरी र आलु लगाउने विधि
माटोमुनि त्यान्द्रामा (stolen) फल्ने भएकोले जमिनलार्ई गहिरोसम्म जोतेर माटो खुकुलो बनाउनु पर्दछ । एक लाइन (ड्याङ) देखि अर्को लाइनको फरक ६० से.मि. र एक बीउ (दाना) देखि अर्को बीउलार्ई २५ से.मि. को फरकमा लगाउन सिफारिस गरिएको छ । आलु लगाउने विधि स्थान र उपलब्ध स्रोतसाधन अनुसार फरक – फरक हुन सक्छ । सिँचाइ सुविधा उपलब्ध नभएको ठाउँमा सिफारिस दुरीमा २०–२५से.मि.को गहिरो कुलेसो बनाइ मल बीउ राखी ड्याङ नउठ्ने गरी जमिन को बराबरमा पुर्नुपर्दछ र उपलब्ध भएसम्म छापो (mulching) पनि दिन सकिन्छ । पछि गोडमेल गरी माटो चढाउँदा ड्याङ बन्न जान्छ । यसै गरी सिँचाइ सुविधा उपलब्ध भएको ठाउँमा सिफारिस दुरीमा १०–१५ से.मि.को गहिरो कुलेसो बनाइ माथि उल्लेख भएबमोजिम मल बीउ राखी २०–२५ से.मि.अग्लो हुने गरी ड्याङ उठाइन्छ ।

आलुलार्ई मल खाद र सिफारिस मलको मात्रा
बीसटन आलुप्रति हेक्टर फल्दा १६१.५ के.जी. नाइट्रोजन १७ के.जी. फस्फोरस र १५४ के.जी. पोटास माटोबाट आलु बालीले लिन्छ (सिंह,१९९१) । यस कारण आलुलार्ई धेरै खाद्यतत्व चाहिने बाली (heavy feeder) भनिएको हो।

आलुबालीलार्ई २५ देखि ३० टन कम्पोस्ट वा गोठे मल र रासायनिक मल १००: १००: ६० के.जी, नाइट्रोजन फस्फोरस र पोटास क्रमशः प्रति हेक्टर सिफारिस गरिएको छ । जसअनुसार हाल बजारमा उपलब्ध डी.ए.पी.(४६प्रतिशतको) २१७ के.जी.युरिया (४६प्रतिशतको) ८५के.जी. रम्युरेटअफ पोटास (६० प्रतिशतको) १०० के.जी. प्रतिहेक्टर पर्न आउँछ । यस हिसाबले डी.ए.पी. ११ के.जी., युरिया ७ के.जी. र म्युरेटअफ पोटास ५ के.जी., प्रतिरोपनी वा डी.ए.पी. ७ के.जी., युरिया ४ के.जी., रम्युरेटअफ पोटास ३.५ के.जी. प्रतिकट्ठा हुन आउँछ । आलु बालीलाई मल दिँदा आलु रोप्ने दिनमा नै सिफारिस दुरीमा १०–१५ से.मि.को गहिरो कुलेसो बनाई पहिले तिन वटै रासायनिक मलको मिश्रण राखी त्यसमाथि कम्पोस्ट वा गोठे मल वा कुखुराको सुली राखी त्यसमाथि बीउ दाना राखेर माटोले पुरी दिनु पर्दछ । मल राख्दा आलुका दाना र रासायनिक मलको प्रत्यक्ष सम्पर्क हुनुहुँदैन ।

आलुको पछौटे डढुवा रोग व्यवस्थापन

– रोग नलागेको विश्वासिलो स्रोतबाट बीउ आलु खरिद गर्ने।

– डढुवा अवरोधक वा सहन सक्ने आलुका जातहरूको खेती गर्ने जस्तै खुम सेतो–१, खुम रातो–२, जनकदेव, खुमललक्ष्मी, आइपिवाइ–८, खुमल उपहार, एलबीआर–४०, खुमल उज्ज्वल, खुमल विकास आदि ।

– आलुको रोपाइ स्थान अनुसार उपयुक्त समयभित्र गरी सक्नु पर्दछ ।

– आलु रोप्दा र पछि उकेरा लगाउँदा ड्याङमा प्रशस्त मात्रामा माटो चढाउनु पर्दछ ।